آثار تاریخی استان خراسان شمالی
شهرستان بجنورد
بنای عمارت مفخم (موزه باستان شناسی و مردم شناسی)
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۹۵۲
موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی
عمارت مفخم بزرگترین و شاخصترین اثر تاریخی دروۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری بدستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانوادهاش ساخته شده است. این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرحها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگهای فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرحهای هندسی سده ۱۳ را به تماشا می گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.
موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.
آیینه خانه مفخم (موزه اسناد و نسخ خطی)
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۶۷
موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی
بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمانهای برجسته ی دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه ی مفخم را تشکیل می داده است. این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.
معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه در دو طبقه به ابعاد تقریبی۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاقهای طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرحهای زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.
امامزاده محمدرضا لنگر
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۱۵۳
موقعیت: شهرستان بجنورد، ۱ کیلومتری روستای لنگر
بنای امامزاده محمد رضا یکی از یادمانهای مذهبی- تاریخی شهرستان بجنورد است که احتمالاً در دوره تیموری ساخته شده است. کتیبۀ بنا که اکنون مفقود شده تاریخ ساخت مقبره را ۸۷۶ هـ .ذکر میکرده است. این بقعه بارها تعمیر شده و نمای خارجی آن در دوره قاجار کاملاً تجدید شده است. بنا از کف تا بالای گنبد دوپوش حدود ۷ متر ارتفاع دارد. پیشانی ایوانها، لچکیها و تمام پوستۀ خارجی گنبد با کاشیهای فیروزهای رنگ پوشش یافته است.
بنای آرامگاهی بش قارداش
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۵۷۵
موقعیت: ۴ کیلومتری جنوب غرب بجنورد
بنای آرامگاهی بشقارداش از آثار برجستۀ دورۀ قاجاری در شهرستان بجنورد است که طرح کلی پلان آن از یک گنبدخانه در وسط و دو اتاق کوچکتر در طرفین تشکیل شده که ورودی آنها در ضلع غربی است. در جلوی هر ورودی ایوانی با قوس جناقی وجود دارد که در طرفین آن منارهای ساختهاند. سراسر نمای غربی بنا، روی ستونها و نیز گنبد با کاشیهای فیروزهای و هفت رنگ تزئین شده است. این بنا آرامگاه سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان در دوره قاجار است.
کوشک باغ علی آباد
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۹۵۳
موقعیت: شهرستان بجنورد، روستای علی آباد
کوشک باغ علیآباد بنایی است دو طبقه با پلان مستطیلی که در دورۀ قاجار در مرکز باغی ساخته شده است. این کوشک چهار ورودی در جهات اصلی دارد و طرح کلی آن در طبقه همکف شامل یک حوضخانه با سقف گنبدی در مرکز و دو اتاق در ضلع شرقی و غربی است. در زیر سقف حوضخانه رسمی بندی و کاربندیهای زیبای گچی وجود دارد. برای رسیدن به طبقه دوم و پشت بام پلکانهایی در بنا تعبیه شده است. مجموعه باغ و کوشک علی آباد از نمونه های معماری باغ ایرانی در استان خراسان شمالی است.
مجموعۀ سبزه میدان
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۴۲۲۳
موقعیت: بجنورد، میدان شهید
مجموعۀ سبزه میدان متشکل از یک کاروانسرا، حمام، راسته بازار و چند قهوه خانه از آثار دورۀ قاجار در شهر بجنورد است. شاخص ترین اثر این مجموعه کاروانسرا است که طرح کلی آن از یک میانسرا و ۳۴ حجره در اطراف آن تشکیل شده است. قسمتهای مختلف کاروانسرا از جمله لچکی قوسها به شیوه آجرچینی و آجرهای قالبی برجسته تزئین شده است. بنای حمام در شمال شرقی مجموعه قرار دارد و به شیوه حمام های سنتی طراحی شده است. در این طرح پس از ورودی، رختکن وجود دارد که از طریق یک راهروی باریک به سربینه و نهایتاً گرمخانه راه پیدا می کند.
نام اثر: خانۀ بانک ملی
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۴۱۵۰
موقعیت: بجنورد، خیابان امیریه جنوبی
خانۀ بانک ملی یکی از خانه های دورۀ پهلوی در شهر بجنورد است که با تلفیق معماری سنتی و اروپایی ساخته شده است. پنجره ها و برخی ورودی های بنا با قوس کمانی پوشش یافته و بر بالای آنها قابهای کاشیکاری شدهای ایجاد شده است. پلان بنا، سقف شیروانی معروف به کلاه فرنگی، سرستونها کورنتی و بسیاری ویژگی های دیگر این بنا از معماری اروپایی در سده های ۱۹- ۱۸ میلادی اقتباس شده است .
آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس(معصوم زاده)
موقعیت: بجنورد، میدان دفاع مقدس
آرامگاه امامزاده سلطان سید عباس که به معصوم زاده شهرت یافته در جنوب شهر بجنورد قرار گرفته و به دلیل نوسازیهای مکرر، تاریخ ساخت آن دقیقاً معلوم نیست. این بقعه مدفن امامزاده سلطان سید عباس، فرزند امام موسی کاظم(ع) است که در دورۀ حکومت عباسی از مدینه وارد خراسان شده و در اواخر سدۀ دوم هجری وفات یافته است.
شهرستان شیروان
غارهای هنامه
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۲۲۲۱۴
موقعیت: روستای هنامه، ۱۸ کیلومتری شمال شرقی شیروان
غارهای هنامه از مجموعهای فضاهای دستکند تشکیل شده که برای ایجاد یک روستا با موقعیت تدافعی ویژه در دل کوه کنده شده است. این مجموعه معماری دستکند شامل فضاهای متعدد مسکونی، انبار، آغل و...است که با اختلاف سطح و در سه طبقه ساخته شدهاند. طبقه اول باره بند یا محل نگهداری احشام و طبقات دوم و سوم محل انبار آذوقه و اسکان مردم بوده است. به استناد مطالعۀ سفالینه های به دست آمده در اطراف این مجموعه و نیز مطالعات تطبیقی، غارهای هنامه در قرون ۵-۴ هجری ساخته شده و در دورههای بعد و به ویژه در زمان آشوبها و نا امنی مورد استفاده قرار میگرفته است.
آرامگاه امامزاده حمزه ابن موسی الرضا (ع)
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۷۰۴
موقعیت: شهر زیارت
آرامگاه امامزاده حمزه رضا یکی از بقاع متبرکه و اماکن تاریخ شهرستان شیروان است که در روستای زیارت قرار گرفته و به حمزه ابن موسی الکاظم، از برادران امام رضا (ع) منسوب است. این بنا پلان مستطیلی و چهار ورودی در جهات اصلی دارد.دیوارهای خارجی بنا با تاقنماهای قوسدار نماسازی شده و ایوان ورودی اصلی در ضلع جنوبی کاشیکاری شده است. تاریخ ساخت این بنا دقیقاً مشخص نیست ولی با توجه به نوع پلان، نماسازیها و شیوه اجرای گنبد و طاق و قوس-ها به احتمال فراوان در دوره صفوی بنا شده و بعدها مکرراً تعمیر شده است.
چهار تـاقی تیموری
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۸۰۸
موقعیت: بنای تاریخی چهار تاقی تیموری در ۶ کیلومتری شیروان واقع شده است. این مقبره به عیدخواجه یکی از سرداران تیمور منسوب است. بنای مقبره تیموری از بیرون نمای هشت ضلعی و از داخل نقشه چهار ضلعی دارد. گبند بنا از نوع دو پوش منفصل بوده که در سال های گذشته پوشش خارجی آن از بین رفته است. عناصر مختلف از جمله تاق نماهایی با پوشش جناقی و آجرچینی خفته راسته در قسمت ساقۀگنبد نمای خارجی بنا را تزیین کرده است. داخل بنا با اندود گچ پوشیده شده که در بخشهای مختلف با نقاشی های منحصر بفردی با صحنه شکارگاه و نقوش گیاهی تزیین شده است. همچنین در زیر نورگیرهای پایین گنبد یک نوار کتیبه گچبری زیبا به خط ثلث با مضمون آیاتی از سورۀ مبارکه آل عمران جلوۀ خاصی به این بنا داده است.
شهرستان فاروج
قلعه تاریخی علی آباد
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۲۰۸۳
موقعیت: شهرستان فاروج، روستای یام
قلعه علی آباد یکی از قلاعی است که در دورۀ صفوی برای ایستادگی در برابر اقوام مهاجم ساخته شده و با توجه به نا امنی منطقه همچنان تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده بوده است.این قلعه پلان مستطیلی دارد و با برج و بارو و خندق بزرگی مستحکم سازی شده است. این قلعه دو دروازه در وسط حصار شمالی و جنوبی، چهار برج درگوشهها و دو برج در وسط حصار شرقی و غربی دارد.
آرامگاه بابا و بی بی
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۵۹۴۵
موقعیت: شهرستان فاروج، روستای استاد
زیارتگاه بابا و بیبی از آثار تاریخی دوره تیموری در شهرستان فاروج است. این بنا متشکل از دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی و یک ایوان بزرگ با پوشش قوسی در ضلع شرقی است. در داخل هر اتاق قبری وجود دارد که بر روی آن یک صندوقچه چوبی منبتکاری شده با نقوش گیاهی و کتیبههایی به خط ثلث وجود دارد. سقف اتاقی که مرقد بابا حسین در آن قرار گرفته با گنبد رُک و عرقچینی در زیر پوشش یافته و پوستۀ خارجی گنبد روکشی از جنس ورق گالوانیزه دارد.
حمام قدیمی روستای استاد
موقعیت: شهرستان فاروج، روستای استاد
نمونهای از حمامهای دورۀ قاجار-پهلوی در شهرستان فاروج است که به صورت زیرزمینی با مصالح سنگ و ساروج ساخته شده است. طرح کلی حمام از یک راهروی ورودی، یک سربینه با پلان هشت ضلعی، گرمخانه و مخازن آب تشکیل شده است. سقف حمام پوشش گنبدی دارد و در وسط گنبدها روزنهای جهت ورود نور به حمام تعبیه شده است.
مسجد جامع استاد
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۸۷۳۹
موقعیت: شهرستان فاروج، روستای استاد
مسجد جامع استاد از آثار مذهبی-تاریخی شهرستان فاروج است که به دلیل انجام تعمیرات فراوان تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست. این مسجد از نوع مساجد شبستانی ساده است و پلان آن متشکل از یک مستطیل است که در وسط آن ستونهای چهارگوش بزرگی به قطر ۲ متر وجود دارد. این ستونها در قسمت بالا به وسیلۀ قوسهای جناقی کند که فشار حاصل از سقف را به پایه ها منتقل میکنند به هم ارتباط یافته است.
شهرستان اسفراین
شهر بلقیس
شماره ثبت در فهرست آثار ملی:۴۴۹۷
موقعیت: ۳ کیلومتری جنوب شهر اسفراین
شهر بلقیس بقایای شهر کهن اسفراین در خراسان شمالی است که از سده های نخستین اسلام شکل گرفته و تا پایان دوره صفوی و اوایل قاجار زندگی در آن جریان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است. شهر بلقیس شرایط و ویژگی های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش های مختلف شامل ارگ، شارستان و تاسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و... برخوردار است. ارگ شهر بلقیس مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعة باستانی است که از آن می توان به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی در ایران نام برد. این سازه بزرگ خشتی و چینه ای وسعتی حدود ۵۱۰۰۰ مترمربع دارد که زمانی ۲۹ برج در اندازه های متفاوت حفاظت از آن را به عهده داشته اند. در گرداگرد ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ پذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است. در محدودۀ حصار شهر(شارستان) آثار دیگری نیز قابل مشاهده است که عبارتند از: ۱- بقعه شیخ آذری شاعر و عارف قرن نهم هجری که در قسمت شمالی شارستان شهر واقع شده است ۲- راسته بازار در بخش میانی شهر، مشتمل بر بازار و بخش های اقتصادی شهر است که مابین تپه منار در جنوب و شیخ آذری در شمال قرار گرفته است.۳- محل معروف به تپه منار«که با توجه به نوشته های مورخین، جغرافی نویسان و نیز کاوش های باستانشناختی احتمالاً محل مسجد در دوران اسلامی است » که بخش هایی از آن را باستان شناسان کاوش کرده اند. بعلاوه، دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس ولی در نزدیکی آن قرار دارند: یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه ای معروف به یخدان ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارند.
کاوش های باستان شناسی در شهر بلقیس از سال ۱۳۸۶ با انجام گمانه زنی برای تعیین عرصه و حریم شهر شروع شد و تا کنون به طور مستمر ادامه داشته است. کاوش های شهر بلقیس منجر به کشف آثار فرهنگی-هنری نفیسی شامل انواع سفالینه ها و ظروف، سکه، کوره های سفالگری، بقایای مسجد و آب انبار و آثار دیگری شده است که روی هم رفته تصویر روشنی از تاریخ این شهر باستانی را ترسیم می کنند. آثار به دست آمده از شهر بلقیس در موزه بزرگ باستان شناسی استان در بجنورد به نمایش درآمده است.
انجام مطالعات و کاوشهای باستان شناختی منجر به معرفی شهر بلقیس و تبیین اهمیت های فرهنگی آن شده و باعث تاسیس پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس در سال ۱۳۸۸ شد. از این زمان، پایگاه شهر بلقیس به موازات کاوش های باستان شناختی، به انجام فعالیت های مرمتی در بخشهای مختلف شهر به ویژه مرمت ارگ و نیز مقبره شیخ آذری پرداخته و برنامه های گسترده ای برای شناسایی و معرفی این میراث ارزشمند باستانی در دستورکار دارد.
قلعۀ صعلوک
شماره ثبت در فهرست آثار ملی:
موقعیت: شهرستان اسفراین،
بنای تاریخی قلعه صعلوک دژی استوار بر جبهۀ جنوبی ارتفاعات سالوک است که که قدمت آن به قرون ۶-۷ هجری میرسد و در متون تاریخی مختلف از آن یاد شده است. این قلعه بر فراز یک صخره منفرد با دیواره های پرتگاهی ساخته شده که تسخیر آن را بسیار دشوار ساخته است. در داخل قلعه بقایای تاسیسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسیاب، زندان و محل سکونت فرمانده قلعه و افراد دیگر وجود دارد که روی هم رفته مساحت قلعه را به بیش از یک هکتار میرساند. قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیتِ بسیار صعب العبور، یکی از برجسته ترین قلاع نظامی دورۀ اسلامی در شمال خراسان است.
شهرستان جاجرم
مسجد جامع جاجرم
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۵۸۰
موقعیت: جاجرم، خیابان ۱۵ خرداد جنوبی
بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده که هنوز بخشهایی از آنها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر بر جای ماندهاند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دورۀ سلجوقی نسبت میدهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است. ورودی بنا در ضلع شمالی آن قرار گرفته که به یک صحن کوچک به ابعاد ۵/۷×۵/۷ وصل میشود. در دو ضلع شرقی و غربی صحن مسجد شبستانهایی ساخته شده که هر یک حدود ۳ متر عرض دارند. فضای شبستانها به وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به وسیله رواقهایی به صحن مرکزی مرتبط میشود. در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته شده که در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن بهره میبردهاند. سقف این تالار با طاقهای لاچسبان پوشش یافته و در منتهی الیه جنوبی آن محرابی تعبیه شده است.
مسجد جامع جاجرم بر خلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است. فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبدخانه چند کاشی فیروزهای کتیبه دار وجود دارد که به شدت آسیب دیدهاند. به غیر از این بیشتر تزیینات در گنبدخانه تمرکز یافته که اغلب شامل تزیینات گچبری، کاربندیها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکیها و چند کتیبه است. در دورههای متاخر اسلامی (احتمالا صفوی) در برخی قسمتها روی اندود گچ را با رنگ قرمز اخرایی تزیین کردهاند.
جهت صحن شمالی-جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بلند به فضای گنبدخانه منتهی میشود. محراب مسجد در ضلع جنوبی گنبدخانه، در میانه دیوار جنوبی قرار گرفته و ۲۳۵ سانتی متر ارتفاع و ۸۵ سانتیمتر عمق دارد. گنبد دایرهای بنا به کمک چهار فیلپوش که راس آنها به شکل ترکشهای خورشیدی تزیین شده بر فضای مربعی گنبدخانه استوار شده است. در مرکز عرقچین گنبد نقش یک ستاره ۲۴ پر به طور برجسته کار شده است.مصالح بنا از خشت و گل، چوب، سنگ و ملاط گچ است که به احتمال فراون در اصل پوشش کاشی داشته که امروزه به غیر از بخش کوچکی که از آن یاد شد از بین رفته است. مسجد جامع جاجرم در چندین دوره مرمت شده و به نظر می رسد در دوره تیموری تغییرات اساسی در آن به وجود آمده باشد؛ به نحوی که شاکلۀ کلی آن نشان از معماری دوره تیموری دارد.
اعتماد السلطنه در مطلع الشمس بنا را اینگونه توصیف میکند: بالای این صفه که کتیبه مقصوره است سه آجر کاشی نصب شده در روی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته شده است «توکلت» و در یک طرف «علی الله». در یک طرف و قیمابین صورتی شبیه به (مجمر) آویخته شده با خط سیاهی است و در گوشه دیگر آجر نوشته است «خدای بر آن بنده مسلمان» و زیر این عبارت «در کار» و زیر آن «بر عشر معروف» و زیر آن «دهه محرم سنه» پایین تر از آن «تقبل الله منه». در آجر کاشی وسط با خط جلی برجسته لفظ یا احد نوشته شده است. در بالای آجر سبز دیگر «لا اله الا الله محمد رسول الله» و در زیر فاتحه الکتاب، بعد از آن سوره توحید و در زیر «بتاریخ بیستم ماه سنه سبع و سبیعن» و بعد از «سبعه و سبعین» کلمه لایقرا که ظن قریب به یقین «خمسمائه» بوده و به نظر میرسد در یک طرف طول آجر نیز نوشته شده است ان الدین عند الاسلام و در طرف دیگر شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوالعلم قائماً بالقسط. این آجرها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب کردهاند حالا آ« محل خارج از مسجد بوده یا داخل الله اعلم...».
در حال حاضر کتیبه کاشیهای ایوان جنوبی آسیب دیده و کلمه«خمسمائه» از بین رفته است. تحقیقات به عمل آمده در محل نشان میدهد در سالهای پیش مسجد کتیبهای داشته که اشعار روی آن تاریخ مرمت بنا را نشان میداده است:
توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی ساعی این مسجد شد
تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه هـ ساقط شد
ماده تاریخ درج شده در بیت دوم(کلمه غنج) سال ۱۰۳۴ را به عنوان تاریخ مرمت بنا ذکر کرده است. احتمالا در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان میداده و بعدها از بین رفته است. سه کاشی کنونی نیز احتمالا به هنگام تعمیرات از جای اصلی جابجا شده و از هم دور افتادهاند. این کاشیها که اعتماد السلطنه نیز شرح مفصلی از آنها ارائه کرده از نظرتکنیک ساخت و رنگ لعاب با کاشی هایی که زمانی درون مقبره علی ابن مهزیار در شرق شهر جاجرم وجود داشته قابل مقایسه اند. بنابر این تاریخ مذکور در آنها (۵۵۷هـ) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.
آرامگاه خواجه علی بن مهزیار
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۶۵۸۳
موقعیت: حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم-سبزوار
آرامگاه خواجه مهزیار از جمله آثار ارزشمند مذهبی-تاریخی شهرستان جاجرم به شمار میرود که ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت میدهند. این آرامگاه پلان چهارتاقی ساده دارد که در پاکار گنبد به صورت هشت ضلعی درآمده و نهایتاً به کمک چهار فیلپوش، گنبد بزرگی بر فراز آن ساخته شده است. ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد که در بالای آن تزیینات مقرنس کاری به چشم می خورد. براساس متون تاریخی، تا دورۀ قاجار فضای داخلی بقعه و به ویژه مرقد تزیینات آجرهای لعابدار فیروزه ای با نقش برجستۀ آیات شریفۀ قرآنی به خط ثلث و نقوش گیاهی داشته که بعدها از محل برداشته و به مقبره یارمحمد خان شادلو در بش قارداش منتقل و در آنجا نصب شده است. این کاشی ها در حال حاضر در «گنجینه هنرهای اسلامی» موزه ملی ایران به شماره ثبت ۳۲۷۸ نگهداری می شوند. طبق برخی روایات مذهبی این بنا مدفن ابولحسن علی بن مهزیار، از اعاظم اصحاب ائمۀ اطهار است. علی بن مهزیار از سوی امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم داشته و تألیفات و کتب متعدد از وی برجای مانده است.
بنای شاهزاده ابراهیم دربند
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۱۰۷۶
موقعیت: شهرستان جاجرم،۱ کیلومتری شمال روستای دربند
آرامگاه شاهزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است. بنای امامزاده در دامنۀ شرقی تپهای قراردارد که دربردارندۀ لایههای استقراری از قرون ۸-۷ تا دوره صفوی است. پلان اصلی بنا چهار ضلعی و متاثر از سبک چهار طاقی است ولی با الحاقات بعدی شکل دایرهای به خود گرفته است.در نمای خارجی بنا در طرفین هر ورودی یک مناره کوتاه تزیینی ساخته شده است. در داخل ایوانهای شرقی و شمالی آثار تزیینات گچبری به شیوۀ قالبی وجود دارد. با وجودیکه کتیبه ای در بنا وجود ندارد و نیز نمی توان در متون تاریخی سند روشنی از زمان ساخت بقعۀ شاهزاده ابراهیم به دست آورد، سبک معماری بنا و شیوۀ اجرای تاق و قوسها معماری قرون ۷ و ۸ را به ذهن القاء می کند. به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است.
شهرستان مانه و سملقان
تپه قلعـه خان
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۴۲۱
موقعیت: شهرستان مانه و سملقان، روستای رسالت(قلعه خان)
تپه قلعۀ خان یکی از بزرگترین و مهمترین استقرارگاههای پیش از تاریخ در شهرستان مانه و سملقان است که سابقۀ استقرار در آن به دورۀ نوسنگی، حدود هشت هزار سال قبل، میرسد و زندگی در آن تا دورۀ ساسانی ادامه داشته است. بعلاوه آثاری از استقرار در دورههای مختلف اسلامی نیز در این تپه کشف شده است. کاوشهای باستان شناسی در این تپه منجر به کشف بقایای یک قلعه بزرگ دورۀ ساسانی و مقدار زیادی خمره سفالی و اشیاء باستانی دیگر شد که امروزه در موزۀ باستان شناسی (عمارت مفخم) در مرکز استان نگهداری میشوند.
آرامگاه امامزاده قاسم بازارقارناس
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۱۲۹
موقعیت: شهرستان مانه و سملقان، روستای بازار قارناس
آرامگاه امامزاده قاسم یکی از یادمانهای مذهبی-تاریخی دورۀ قاجار در شهرستان مانه و سملقان است. ایوان ورودی در ضلع شرقی قرار دارد و سقف آن با قوس گهوارهای بزرگی پوشش داده شده که در طرفین آن دو گلدسته با ارتفاع ۸ متر ساخته شده است.
مجموعه اسپـاخو
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۵۷۹
موقعیت: شهرستان مانه و سملقان، روستای اسپاخو
مجموعه تاریخی اسپاخو در روستایی به همین نام و در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان قرار دارد. در مجموعۀ تاریخی اسپاخو تاکنون ۱۴ اثر و محوطه تاریخی شامل بنای اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختار های آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات های قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه علی اصغر شناسایی شده است. مهمترین و شاخص ترین اثر این مجموعه بنای سنگی اسپاخو است که بر سطح تپه ای نسبتاً بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد. این بنا با جهت طولی شرقی- غربی از دو فضای متفاوت تشکیل شده است: فضای مربع شکل زیر گنبد که فضای اصلی است (تالار) و فضای مستطیل شکل ایوان. ابعاد کلی بنا ۵۰/۱۲×۴۰/۲۱ متر است و در مجموع می توان ساختار بنا را به دو بخش گنبدخانه و ایوان تقسیم نمود. به طور کلی ویژگی های برجسته معماری بنای اسپاخو ترکیبی از عناصر و سبک های معماری بناهای دوران تاریخی ایران و بویژه دوران ساسانی است. با توجه به قرار گرفتن این مجموعه تاریخی در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد، مهمترین هدف در برنامه های پژوهشی این مجموعه تاریخی، کاوش های باستان شناسی و تبدیل مجموعه به یک سایت موزه فضای باز جهت معرفی جاذبه های تاریخی استان و جذب گردشگر تاریخی است.
شهرستان گرمه
موزه قلعه جلال الدین گرمه
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۵۷۷
موقعیت: انتهای بلوارامام رضا (ع)
قلعه جلال الدین یکی از برجستهترین قلعههای نظامی خراسان شمالی قلمداد میشود که در سده های ۷-۶ هجری ساخته شده است. این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت یک شش ضلعی منظم روی سطح ناهمواروصخرهای تپه ای بلنداحداث شده است. موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دو چندان میکرد.
قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع ۵ متری نزدیک به ۳ متر ضخامت دارد. روی هم رفته بلندای بارو در ضلع شرقی حدود ۱۵ است.
در کف برجها و راهروهای تراز فوقانی باروی قلعه خمره های بزرگی کار گذاشته شده که در مواقع نیاز آب یا آذوقه مورد نیاز را تامین می کرده است. هر یک از این خمره ها نزدیک به ۱۵۰ لیتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع ۱۲۸ خمره موجود در فضاهای مختلف برآورد میشود در این ظروف حدود ۱۹۰۰۰ لیتر یا۲۰ تن مایع یا غله ذخیره میشده است.
بعلاوه چاهی به قطر حدود ۳ متر در گوشه ی غربی حیاط قلعه حفر شده است که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دایمی را فراهم می کرده است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است.
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با هدف احیای قلعه جلال الدین به عنوان موزه از سال ۱۳۸۶ مطالعه و مرمت این بنا را به طور متمرکز آغاز کرد و در خرداد سال ۱۳۹۰ این بنا با عنوان موزه معرفی شخصیت های جلال الدین شهیر تاریخ ایران با تاکید بر شخصیت جلال الدین خوارزمشاه افتتاح گردید.
با توجه به معروف بودن قلعه به «قلعه جلال الدین» و اینکه نمی توان آن را به یقین به هیچ کدام از شخصیتهای معروف جلال الدین در تاریخ ایران منسوب کرد در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیتهای معروف جلال الدین در قالب تابلوهایی به بازدیدکننده معرفی شده است.
یکی از ویژگی های منحصر به فرد این موزه-قلعه که آنرا از نظر محتوایی از نمونه های مشابه خود متمایز ساخته شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است که نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش،داستان تصویری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می شود که طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصایب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می شود.
برجهای موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگیهای منحصر به فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر کدام از برجها به صورت جداگانه می باشد .
سایر قسمتهای نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرارگرفته که این ویژگی به بازدید امکان می دهد تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع ترین قسمتهای قلعه، با ویژگیهای معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره های تاریخی کار گذاشته شده در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه های تدافعی قلاع تاریخی از نزدیک آشنا گردد.
رباط عشق
شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۰۶۲
موقعیت: روستای رباط عشق، شهرستان گرمه
رباط یا کاروانسرای عشق یکی از چندین رباط تاریخی شهرستان گرمه است که در دورۀ تیموری بر سر شاهراه ارتباطی گرگان و نیشابور بنا شده است. شواهد موجود نشان میدهد که در دورۀ تیموری در این محل کاروانسرای قدیمیتری وجود داشته که قدمت آن دست کم به قرون ۵-۴ هجری میرسد و به دلیل تخریب زیاد -به دستور میرعلی شیر نوایی، وزیر دربار سلطان حسین بایقرا- در کنار آن رباط کنونی را ساختهاند. کاروانسرای موجود پلان مستطیلی دارد و حیاط مرکزی آن یک صحن چهار ایوانی است که از هر طرف با غرفه های متعدد و اتاق هایی برای استراحت کاروانیان و نیز اصطبل هایی برای احشام آنها احاطه شده است. مصالح اصلی بنا سنگ، ساروج و آجر است و طرح کلی آن تا حد زیادی به رباط قلی شباهت دارد.
مسجد جامع درق
شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۷۳۸۷
موقعیت: شهرستان گرمه، شهر درق
مسجد جامع درق یکی از آثار ارزشمند مذهبی-تاریخی شهرستان گرمه قلمداد میشود که در دوره صفوی احداث شده است. این مسجد کوچک با الگوی معماری سنتی و مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف آن با مجموعهای از قوسهای ضربی پوشش یافته است. در وسط بنا چهار ستون درشت چهارگوش وجود دارد که پایه های گنبد بزرگ مرکزی بر روی آنها قرار گرفته است.
شهرستان رازوجرگلان
بقعه شاهزاده نبی غلامان
بنای شاهزاده نبی غلامان در ۲۰۰ متری جنوب غلامان و مشرف به آن قرار گرفته‌است این بنا در سال ۱۳۱۸ به دستور سروان امیر عباس دیباج حاکم وقت منطقه و به دست استاد شیخ علی نوروزی و به شاگردی محمد رحمانی تجدید ساخت شد. از ساختارهای قبل از مرمت و بازسازی بنا امروزه اثری باقی نمانده و تمامی ساختار امروزی بنای امامزاده مربوط به زمان پهلوی اول است. این بنا به شکل شش ضلعی ایوان‌دار و با مصالح عمده آجر، گچ، ملات گلی و چوب است. ایوان بنا رو به شمال قراردارد یک ورودی بنا از جهت ایوان و شمال است و ورودی دیگر بنا از جهت غربی است. بنا دارای دو سنگ نوشته یکی بر بالای سر در ورودی و دیگری در بالای سردر ایوان است که به سال تجدید ساخت و سازندگان اشاره میکنند. با توجه به پراکندگی تعداد زیادی قطعات کاشی و آجر لعابدار گویا این مصالح نیز از جمله تزئینات بنا بوده که امروزه از بین رفته‌است. از چگونگی تزئینات بخش داخلی بنا به دلیل مرمت و پوشش یک دست گچ، شواهدی باقی نمانده است. این امامزاده در میان مردم منطقه بسیار مورد احترام است و گورستان امروزی غلامان نیز در اطراف آن شکل گرفته است.
مجموعه تاریخی راز
قدیمی‌ترین شواهد توالی استقراری شهر راز، امروزه در مناطق شمالی آن در تپه تاریخی "بایر قلعه" و تپه "مجاورسفید" باقی مانده است. با توجه به شواهد باستان شناسی تپه بایر قلعه بخش کوچکی از یک استقرار بزرگ روستایی از قرون میانه اسلامی (قرن پنجم ه.ق تا به امروز) بوده‌است. تپه مجاورسفید نیز بخشی از استقرار گذشته راز بوده که کاربرد نظامی و حاکمیتی داشته‌است تپه مجاور سفید در بخش شرقی تپه بایر قلعه قرارگرفته و هنوز در بخشهایی از آن شواهد دیوار و استحکامات نظامی باقی مانده است. سومین اثر این مجموعه گورستان تاریخی راز است که در بخش جنوبی بافت امروزی شهر راز قرارگرفته‌است و با توجه به سنگ نگاره‌های قبور آن، قدمت کاربرد گورستان تا دوران صفوی به عقب بازمی‌گردد. در بخش جنوب غربی این گورستان بقایای مقبره موسوم به فخررازی قراردارد که در میان اهالی منطقه بسیار مورد احترام است. با توجه به تخریب کامل سنگ قبر این مقبره و از میان رفتن شواهد باستان‌شناسی آن، از هویت اصلی شخص مدفون در آن اطلاع دقیقی در دست نیست. چهارمین اثر این مجموعه درخت کهنسال "سرو" راز است که در بخش مرکزی بافت شهر قرار دارد این درخت با عمر تقریبی۸۰۰ سال به عنوان یک اثر طبیعی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
ارگ تاریخی آلمادوشن
ارگ آلمادوشن در بلندترین بخش کوهی استوانه‌ای شکل و منفرد قرار گرفته‌است. سطح این کوه نسبتا مسطح است طول شرقی غربی این قلعه، بیش از ۱۰۰متر و عرض شمالی جنوبی آن حدود۵۰۰ متر است. در تمامی بخشهای سطح این کوه آوار و توده‌های لاشه‌سنگ وجود دارد آواری که هر کدام مخروبه‌های یک بنا بوده است. در جنوبی‌ترین سطح این کوه و در نزدیکی لبه پرتگاهی آن مخروبه یک بنای مستطیل شکل بزرگ وجود دارد که به نظرمی‌رسد مهمترین ساختمان این قلعه بوده است.اسم این اثر از روستای آلمادوشن که نزدیکترین روستا به آن گرفته شده‌است. این نام در زبان ترکی " محل افتادن سیب" معنی میدهد. در خصوص قدمت و تاریخچه اثر می‌توان گفت، ارگ آلمادوشن یک قلعه نظامی است که از دوران اشکانی تا قرون میانه اسلامی یعنی قرون ۶ و ۷ هجری قمری کاربرد داشته‌است. ارگ آلمادوشن با توجه به موقعیت و ویژگی طبیعی از جهت نظامی در یک سیر ۱۵۰۰ ساله یعنی از دوران‌های اشکانی تا قرون میانه اسلامی حائز اهمیت بوده است.
بقعه سید بزرگ
بقعه سید بزرگ یکی از بناهای آرامگاهی منطقه با ویژگی معماری محلی است که در ۵۰۰ متری شرق روستای مرزی پرسه‌سو قرارگرفته است. با توجه به ویژگیهای معماری، بنا مربوط به دوره تیموری است و در دوره صفوی و قاجار نیز مرمت شده است. ساختمان و پلان بقعه عبارت است از بنای چهار ضلعی شکل گنبددار. ساختمان بقعه بر سطح یک سکوی مستطیل شکل با مصالح سنگ و ملاط گل، قرارگرفته است ابعاد این سکو ۱۰×۱۸ متر است که امروزه بخش عمده‌ای از آن با ملات سیمان پوشانده شده و دو ورودی یکی در جهت غرب با هفت پله و یکی در جهت جنوب با سه پله برای دسترسی به سطح سکو ایجادشده است. پلان اصلی بنا شامل یک ایوان بزرگ در سمت شرق و یک گنبد خانه مربع شکل است که علاوه بر ورودی ایوان از سه جهت اصلی دیگر نیز دارای ورودی است به نظر میرسد بنا قبلاً چهار طاق گنبد داری بوده که بعداَ ایوان هم به آن الحاق شده است.
